Денсаулы - басты байлы
ДЕНСАУЛЫ - БАСТЫ БАЙЛЫ
Денсаулы ауадан аумайды, Барында кім оны адайды.
Халы маалы
Ессіз білмес естіні асиетін, Сау білмейді ауруды асіретін.
Халы маалы
азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаевты еліміздія халына Жолдауында 2030 жыла дейін экономи-калы-леуметтік биіктерге ктерілу шін рухани байлыты, денсаулыты ажеттігі атап крсетілгені млім. Мені мамандыым дрігер боландытан, Жолдаудаы "азастан азаматтарыны денсаулыы, білімі мен л-ауаты" бадарламасы айрыша сер етті. Шынында да, аза "Тазалы - саулы негізі, саулы - байлы негізі" деп бекер айтпаса керек. Глденген экономиканы дені сау, саналы азаматтар жасайды. Сондытан Жолдаудаы салауатты йір салтын алыптастыру, оны насихаттау шараларын белсендірек жргізгеніміз абзал. сіресе жас рпаты бойына тазалы пен сергектікті орнытыру - бізді міндетіміз.
Жасыратыны жо, бгінде медицина саласы кптеген иындытарды басынан ткеруде. Нары ыспаыны, экономикалы олайсыздытарды олбайлау болып отыраны да аны. Міне, осындай жадайда Елбасымызды "азастан Республикасы азаматтарыны денсаулы жадайын жасарту жніндегі бірінші кезектегі шаралар туралы" Жарлыы (1998 ж. 18 мамыр) дрігерлер ауымыны зор ыыласын тудырды.
Елбасыны дрігерлік-санитарлы кмек сапасын жасартуа, оршаан ортаны таза стауа, бала мен ананы денсаулыын сатауа, тіпті халыты ауызсумен жабды-тауа дейін амтыан бл Жарлыын азастан халына деген жанашырлыты айын крінісі деп тсінген жн.
Осы кнге дейін, шынын айтанда, адам ліміні кбеюіне, сбилерді шетінеуіне, халы денсаулыыны тмендеуіне тек медицина ызметкерлерін ана жауапты санап келсек, енді, міне, мндай келесіздіктерді болуына сер ететін трлі себеп-салдарлара кіл блініп, оан тосауыл оюды жолдары белгіленіп отыр.
Денсаулыты адірін, детте, адам ауыранда ана білетіні кінішті-а. Денсаулыты мыты болуы адамны зіне де байланысты. Дегенмен оан оршаан ортаны, жтан ауаны, ішкен-жеген таматы, суды рамыны лас болуы да айтарлытай ыпал етеді, Дниежзілік денсаулы сатау йымыны мліметіне жгінетін болса, адам денсаулыыны 40 проценті экологияа, 40 проценті зіні мір сру дадысына байланысты болса, 18-20 проценті ана дрігерлік-медициналы кмекке туелді екен.
Сондытан Президентімізді Жолдауында крсетілгеніндей, экономикалы ілгерілеу бізді азаматтарымызды игілігіне здігінен
кепілдік бере алмайды. Адамдарды з денсаулыын дрыс ктпеуіні жне коршаан ортаны ластануы салдарынан науастар саны жылдан-жыла сіп отыраны да рас. Бан ресми деректерге ("Казахстан. Отчет по человеческому развитию 1995". Программа ООН Алматы, 1995, 31-35 с, 42-44 с.) жгініп кз жеткізу иын емес.
Ауруханаларда лген адам саны 1984 -1991 жылдар аралыында рбір 10000 аурудан 50 болса, ал 1991-1994жылдары410-а скен.
атерлі ісіктермен ауыратын адамдарды саны 1970 жылы дегейден 1993 жылы 22 процентке ктерілген.
кпе рт (туберкулез) ауруы соы жылдары деген. сіресе жас босанан йелдер арасында 3-5 есеге скен.
йелдерді жалпы денсаулы крсеткіші орта есеипен 30 процент, рбір екіншісі анны аздыымен (анемиямен), рбір алтыншысы бйрек ауруымен ауырады. Жылына 200 келіншек босану стінде жан тапсыран.
1993 жылы Алматы аласы бойынша босанан йелдер санын 100 процент десек, бала тсіру (аборт) 104 процентке жеткен. Бала тсіруден жылына 40 келіншек лген.
Балалар ауруыны жалпы саны 5 миллионнан асьш кеткен. рбір 100 бала 95 трлі ауру трлерімен ауыруда. Ал 1993 жылы туан р 1000 баланы 28-і шетінеген.
азастанда мерез ауруы 1990 жылмен салыстыранда 77 есе скен.
Бекер обалы не керек, кезінде кеестік жйеде медицина саласы, сіресе профилактикалы шаралар трысынан араанда, дние жзінде е тадаулыларды атарында болатын. Осыдан тура жиырма жыл брын Алматыда Дниежзілік денсаулы сатау йымы ткізген конференцияа атысан белгілі алым-мамандар азастандаы медицина саласыны озытыын атап айтан да еді. Амал анша, бгінде ол дегейімізді тмендетіп аланымыз ешкімге де жаалы емес.
Денсаулыты мыты болуы кбіне адамны зіне байланысты. аншама адам зардап шегіп, р трлі ауруа шалдыып жр десеізші! Ол бейшаралар азіргі кезде жабырдан кейінгі саыраулатардай аптап кеткен емші-экстрасенстарге алданып, ауыруларын бден асындырып алып, емханалар мен дрігерлерді бірінен екіншісіне жгіріп, уре-сарсаа тсуде. з денсаулыын здері бзып жрген осындай адамдарды кргенде, шарасыз жадайларына жрегініз сыздап, апаланып аласыз.
"Денсаулы - зор байлы" дейді дана хал-ымыз. Тек ойлап арасаныз, денсаулы -адам баласына табиат сыйлаан е басты байлы. Сау кезімізде сол тедесі жо табиат сыйыны баасы мен адірін білмейтінімз кінішті-а!
Мордва халыны: "Денсаулыты шайап алса кесесін, енді айтып толтыра алмассы есесін" деген маалы бар екен. Сол айтыландай, денсаулыты оп-оай жоалтып алуа болады, оны айта алпына келтіріп тзету те иын. Себебі адам организміні алыптасан ызметі бзылан со, тез арада жнделе салуы ммкін емес. Ол шін уелі
диагнозын дрыс ойып, сонан со сабыр сатап, тааттылы танытып, байыппен емделу ажет. Еш уаытта тозан машинаны блшектері сияты адам организміні бір ана мшесі ауруа шалдыпайды. Оны машинадан айырмашылыы - барлы мшелеріні бір-бірімен тыыз байланыста болып, жоары нерв жйесі арылы, адам миынын тікелей басшылыымен жйелі жмыс атаратындыында. Адамны ішкі агзаларыны жйелі жмысын алып-тастырып, іске асыратын - оны миы мен нерв жйелері болса, организмні "жанармайы" -тыныс азалары арылы ана сіетін жне анны ызыл тйіршіктері (эритроциттер) арылы организмге тарайтын оттегі мен оректік заттар: белок, май жне кмірсулар (углеводтар). Ал гормондар мен витаминдер адам организмінде здіксіз жріп отыратын зат алмасу процесіні "катализаторы" болып саналады. Сонымен атар адам организмінде керексіз немесе пайдасыз бірде-бір "блшек" жо екені де длелденіп отыр.
кінішке орай, кптеген адамдар рилы "білгіштерді" аыл-кеесімен здерінше трлі ем-домын жасап, керексіз дрі-дрмектер ішіп, ашан тсек тартып аланша жре береді. "Осы неліктен сырата душар болдым?" деген сра оларды ойына да кіріп шыпайды.
Ал, егер, ой елегіне салып крсек, бл сратарды жауабын табу оай. ай уаытта йытайсыз? алай жне немен таматанасыз? Жаяу кп жресіз бе? Жмыстан бос уаытыызда алай дем аласыз? Миыыз шаршаанда, тнде йытай алмаанда нендей шаралар олданасыз? Ара-шараппен жне темекімен "достыыыз" андай? Осыларды ой елегінен ткізгенде ана не себепті дертке шыраандыыызды тсінесіз.
Денсаулыты сатауды бірден-бір дрыс жолы - зиянды, жат ылытара (ара ішу, темекі тарту, т.б.) йренбей, салауатты мір сру, ауруды айыпас сырата айналуына жол бермеу немесе алдын ала сатандыру шараларын олдану болып табылады. Медицинаны тпкі масаты да осы. Ауырып ем іздегенше, ауырмауды жолын іздеген лдеайда тиімдірек.
ылыми-техникалы даму оршаан ортаны ана емес, сонымен бірге адамны мір сру жадайын да згертеді. Яни, оларды жаа жадайа бейімделу ажеттілігі де артты. Дегенменадам организміні оршаан ортаны зиянды серлерімен кресу шамасы бден таусыланда ана барып, гипертония (ан ысымыны артуы), жрек инфаркты, невроз, вегетодистония, рак, ант диабеті жне семіздік сияты ауруларды пайда болатынын зерттеулер крсетіп отыр.
Адамдарды кпшілігі з организміні кез келген ауруа арсы кресетін табии к-ш і бар екенін ескере бермейді. рбір адам ауруды алдын алып немесе ауруды асын-дырмай трып, табии кштерді толытырып, шынытырып, дер кезінде ауруа арсы жмылдыра білгені жн. з организміне билік жргізіп йрену - кез келген ауруды алдын алуды бірден-бір кілті. рине, оан жас кезінен рекет жасауы керек. Бл тсілді медицина тілінде - адамны зін-зі шыны-тыру немесе трбиелеу тсілі ("аутогенная тренировка") деп атайды. Ол туралы орыс тілінде соы жылдары бірнеше кітаптар басылып шыты. Біра, кінішке арай, кп адам кнделікті тіршілікте з организміні осы асиеттерін сатап, дамыту орнына, керісінше, оан зі иянат жасайды. Тіпті кейбіреулері оны здері блдіріп, организмні бейімделген жмысын берекетсіздендіреді.
"Егер р адам аыла салып, табиатты зіне сыйлаан ммкіндіктерін ррынды пайдаланып, гигиеналы тртіпті бзбай жрсе, денсаулыына зиян келтірмей за мір срген болар еді... Сол себепті адамзатты гигиеналы режимдерді аса бзбай, дрыс мір сруге баулып, сондай мірді ажеттілігіне кздерін жеткізу керек", -дейді белгілі алым, жрек хирургиясыны йгілі маманы, академикН.М.Амосов.
Салауатты мір сруді, тазалыты сатауды белгілі ережелерін білмейтін жан кемде-кем. Тіпті ол мектеп бадарламасына да енгізілген. Біра оан кпшілігіміз кнделікті мірде аса мн бермейміз. Неге? Оны басты себебі, з бойымызда алыптасып алан жалаулы пен тоышарлыты жеетін кш-жігерді лсіздігі. рине, кнде таерте 30-40 минуттай ертерек трып, шама келгенше жгіріп-секіріп, р трлі имыл-рекеттік жаттыулар жасауа, соынан салын сумен шайынып, шыныуа болады ой. Кпшілігіміз жас кезімізде бл мселеге кіл блмей, есейген со жалаулыты рсауынан таы босай алмай, жасымыза жетпей артайып, р трлі созылмалы аурулара шалдыып, айы-асірет пен лім орынышынан алтырап кн ткіземіз. рине, уатысында емделмей, созылмалы болан сыраттан айыа ою да оай емес. Соны шін де, таы айталап айтамыз, ауырып ем іздегенше, сау кезінде салауатты мір сріп, ауырмауды жолын іздеген анардым тиімдірек. Енді сол ауырмауды жолдарына тотала кетейік.
азір аурулар жайында р трлі кітаптар кп. сіресе кез келген кеселге "з зріді іш" деп, аыл айтыштар кбейіп кетті жне соны оды-солды ішіп жргендерді де білеміз. Дрігер ретінде менін айтарым: "адамны кіші дретін тектен-тек "зр" демегенін ескерген абзал, онда р трлі улы заттарды болатынын мытпаан жн.
Мені дрігер ретінде бір байааным, сіресе бізді халыты, денсаулыжніндегі сауаты шамалы. Сол себепті де кез келген аыл-кееске сенгіш жне содан зі кейін зардап шегіп жреді. Осыны ескеріп, жоары оу орындарында, бірінші курс студенттеріне, жоспара енгізіп, "Денсаулы таылымы" деген саба жргізсе жасы болар еді. Ол сабата жастара, теледидардан кріп жрген "911"-дегі сияты, денсаулы жайында саба беріп, мірге ауіпті кезде андай жедел медициналы кмек крсету керек екенін йретуге болады.
Рас, бізде аурулар туралы кітаптар баршылы, біра денсаулы жне салауатты мір туралы кітап жо. Бар кітаптар: дене шынытыру, диета, аутотренинг (зін-зі жаттытыру), иогтар туралы аыл-кеестер береді. рине, блар азды етеді.
азір жасы сексеннен асан, йгілі кардиохирург, академик Н.М.Амосов зіні "Раздумья о здоровье" деген кітабында денсаулы жайында мынадай тоыз аида сынады.
1 Ауруларды болуына кбше табиат та, коам да кінлы емес, тек адамны зі ана кінлы. Кбінесе ол жалаулытан, омаайлытан, ал кейде зіні исынсыз ылытарынан ауырады.
2. Медицинаа сене бермеіздер. Ол кптеген ауруларды жаман емдемейді, біра адамды сауытырып та жібермейді. зірше ол тіпті адамды сау болуа да йрете алмайды. Онын стіне„дрігерлерді армаына тсіп алудан са болыыз! Кейде олар адамны л-сіздігі мен з ылымыны уат-кшін ктер-мелей, сірелеуге бейім келеді жне адамдара жо ауруды таып, теуге ммкіндік жо вексельдер (міндеттемелер) береді.
3. Дені сау болуы шін адамны з басы дайы жне айтарлытай кш жмсау керек. Бларды ештеемен алмастыруга болмайды. баытына арай, адамны жетілгендігі сонша, ол денсаулыын рашан дерлік алпына келтіре алады. Біра артаю мен ауруды лаюы дрежесіне арай, ажетті кш жмсауда арта тседі.
4. Кш жмсау млшері, негізінен, ынталандыру арылы аныталады, ынталандырулар - масатты маыздылыы-мен, уаытпен жне оан жету ммкіндігімен аныталады! рине, ол рбір адамны мінезіне де байланысты. кінішке арай, адамны сыраты асынып, лім жаында-анда ана денсаулы, аса маызды масат ретінде, адамны кз алдына келеді. Алайда лсіз, баянсыз адамды лім де за уаыт рейлендіре алмайды. 5. Денсаулы мыты болу шін адама мынадай трт шартты блжытпай орындау ажет: дене ебегі, тама ішуді, уаытты дрыс пайдалану, шыныу жне демала білу. Оны бесінші шарты - баытты мір сру! кініштісі, алашы шарттарсыз баыт та денсаулыты баянды ете алмайды. Егер мірде баыт болмаса, алашы трт шартты орындауа да штарлы шамалы болады. ттеген-айы осы.
6. Табиат ана мейірбан ой: имыл-рекет жасап, біраз алынып, терлеп-тепшіп, ан тамырыыз екі есе атты соатындай етіп, кніне 20-30 минуттан дене шынытырумен айналыссаыз жетіп жатыр, .Егер осы уаытты екі есе кбейтсеіз, тіпті жасы.
7. Адам зін тама ішуде шектеуі керек. Салмаыызды бір алыпты сатаыз, ол орта есеппен бойыызды зындыынан 100 сантиметрді алып тастаандаы сана те боланы тиімді.
8. зін-зі босасыта білу де - ылым, біра оан осымша, мінез-лыты да туір (салматы) боланы дрыс. Егер солай болса, андай жасы десеізші!
9. Баытты мір туралы. Денсаулы отбасында да, жмыста да баытты болуа з лесін осады, біра оны белгілей алмайды. Бір нрсе аиат: ол - кез келген ауруды адамды баытсыз ететендігі.
Сонымен, денсаулы шін кресу керек пе, жо па? Ойланыыздаршы?!!
Жастар шін таы бір арнайы айта кететін нрсе бар. рине, сізді азірше денііз сау, айдаы бір келешекте б.олуы ммкін ауру-сыраулармен басты атыру сізге лі ерте
сияты. Дегенмен уаыт тез теді... Осыны естестаыз!
